الکترونیکی کردن انتخابات
مقدمه:
انتخابات الکترونیکی، سیستم انتخاباتی است که به رای دهنده این امکان را می دهد تا با بالاترین ضریب امنیتی و حفاظتی، رای خود را به صورت الکترونیکی ارائه کند. در انتخابات الکترونیکی مراحل رای دادن، شمارش و اعلام آراء به صورت کاملاً مکانیزه الکترونیکی و با کمک کامپیوتر انجام می شود. از جمله مزیت هایی که برای انتخابات الکترونیکی بیان می گردد عبارتند از: سرعت بالا، صحت و دقت نتایج، سهولت بیشتر برای رای دهندگان، تجزیه و تحلیل سریع آراء، هزینه پایین.
نکته قابل ذکر آنکه؛ سیستم انتخابات الکترونیکی به مثابه یک فرآیندی است که اجزای متعددی دارد، بنابراین فرآیندی دیدن انتخابات الکترونیکی مانع از فهم ناقص از آن می گردد. هرگاه سخن از الکترونیکی کردن انتخابات به میان می آید منظور این است که تمامی مراحل انتخابات را شامل می گردد: مرحله ثبت نام رای دهندگان، اخذ رای و در نهایت شمارش آرا.
انتخابات الکترونیکی، سیستم انتخاباتی است که به رای دهنده این امکان را می دهد تا با بالاترین ضریب امنیتی و حفاظتی، رای خود را به صورت الکترونیکی ارائه کند. در انتخابات الکترونیکی مراحل رای دادن، شمارش و اعلام آراء به صورت کاملاً مکانیزه الکترونیکی و با کمک کامپیوتر انجام می شود. از جمله مزیت هایی که برای انتخابات الکترونیکی بیان می گردد عبارتند از: سرعت بالا، صحت و دقت نتایج، سهولت بیشتر برای رای دهندگان، تجزیه و تحلیل سریع آراء، هزینه پایین.
نکته قابل ذکر آنکه؛ سیستم انتخابات الکترونیکی به مثابه یک فرآیندی است که اجزای متعددی دارد، بنابراین فرآیندی دیدن انتخابات الکترونیکی مانع از فهم ناقص از آن می گردد. هرگاه سخن از الکترونیکی کردن انتخابات به میان می آید منظور این است که تمامی مراحل انتخابات را شامل می گردد: مرحله ثبت نام رای دهندگان، اخذ رای و در نهایت شمارش آرا.
- سیستم‌های رای گیری الکترونیکی
سیستم های رای گیری الکترونیکی بر اساس محل رای دهی به دو صورت سیستم های ایستگاهی و سیستم های انتخاب از راه دورتقسیم می شوند.
در سیستم های ایستگاهی رای دهنده باید به حوزه های انتخاباتی مراجعه کنند. سیستم های ایستگاهی بر اساس نوع فناوری مورد استفاده به دو نوع فناوری اسکنرهای نوری و فناوری ماشین های رای گیری با ثبت مستقیم آرا[1] تقسیم می شوند. در استفاده از فناوری اسکنرهای نوری اخذ آراء به صورت کاغذی انجام می‌شود اما شمارش آن به صورت الکترونیکی است. در صورت استفاده از فناوری ماشین های رای گیری با ثبت همزمان آراء، اخذ آراء به صورت مستقیم و با استفاده از تجهیزات الکترونیکی انجام می شود و شمارش آراء نیز به صورت الکترونیکی است. در سیستم های رای گیری انتخاب از راه دور، امکان رای گیری از هر مکانی وجود دارد. می توان با استفاده از بسترهایی مانند رایانه شخصی، تلفن همراه، تلویزیون های محاوره ای رای کاربر را اخذ کرد.
o مزایای انواع سیستم‌های رای گیری
سیستم‌های ایستگاهی
از آنجا که تبصره پیشنهادی تاکید بر حذف هرگونه تعرفه کاغذی دارد، فقط به بررسی سیستم‌های ثبت مستقیم آراپرداخته می‌شود،زیرا فناوری اسکنرهای نوری جزوسیستم‌های کاغذ-محور[2] محسوب میشوند.استفاده از تعرفه‌های دیجیتالی به جای تعرفه‌های کاغذی دارای مزایای زیراست:
افزایش سرعت و دقت انتخابات،
صرفه جویی در چاپ و توزیع تعرفه‌ها،
امکان دسترسی آسان برای افراد معلول و ناتوان،
انعطاف پذیری تعرفه‌ها، به طوری که حتی در آخرین دقایق مانده به شروع انتخابات نیز می‌توان تعرفه‌ها را تغییر داد،
جلوگیری از خطاهای رای دهندگان.
سیستم‌های انتخاب از راه دور
سیستم‌های انتخاب از راه دور علاوه بر مزایای ذکر شده برای سیستم‌های ایستگاهی دارای مزایای ذیل نیز است:
کاهش هزینه،
استقلال جغرافیایی رای دهندگان و در نتیجه سهولت دسترسی،
تسهیل امکان مشارکت و در نتیجه رشد میزان مشارکت در انتخابات.
o چالش‌ها و ریسک‌های مرتبط با انواع سیستم‌های رای گیری
انتخابات الکترونیکی میتواند باعث بهبود فرآیند انتخابات از جنبه‌های گوناگون شود. البته انتخابات الکترونیکی عاری از مشکل نیست و چالش‌ها، ریسک‌ها و مشکلاتی را به همراه دارد. چالش‌ها و ریسک‌های مرتبط با رای گیری الکترونیکی را نیز می‌توان با توجه نوع سیستم دسته‌بندی کرد.
سیستم‌های ایستگاهی
یکی از مهمترین ریسک‌های مرتبط به سیستم‌های ثبت مستقیم آرا، فقدان دنباله و ضمیمه ممیزی کاغذی مستقل است. این چالش بسیار مهمی است زیرا در صورت خرابی یک سیستم الکترونیکی بدون کاغذ، بازشماری آرا غیر ممکن خواهد بود. این یکی از مهمترین دلایلی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، هنوز از فناوری اسکنرهای نوری استفاده می‌شود.
مشکلات امنیت سیستم یکی دیگر از چالش‌های سیستم‌های ایستگاهی است. طبیعت الکترونیکی این سیستم‌ها امکان حملات الکترونیکی به سیستم‌های انتقال یا حملات به سرور‌ها توسط افراد حرفه‌ای و هکر‌ها را ممکن می‌کند.
یکی از مهمترین ابعاد سیستم‌های الکترونیکی اخذ آرا، اعتماد مردم به نتایج اعلام شده است. عموماً فرض بر این است که استفاده از سیستم‌های الکترونیکی احتمال تقلب و تخلف را کاهش میدهد و در نتیجه اعتماد مردم را به نتایج افزایش میدهد. اما یکی از تحقیقات اخیر در کشور این فرضیه را به زیر سوال می‌برد (Kardan & Sadeghiani, 2011). نتایج پژوهشی که بر پایه همه‌پرسی، مصاحبه، و پرسش‌نامه از یک جامعه آماری محدود بدست آمده، نشان می دهد که در جامعه آماری تحقیق مورد نظر اعتماد نسبت به انتخابات الکترونیکی کاهش داشته است.
یکی دیگر از چالش‌های مرتبط با سیستم‌های ایستگاهی، هزینه زیرساخت این سیستم‌ها می‌باشد. قیمت ماشین‌های ثبت مستقیم آرا نسبت به اسکنرهای نوری بسیار بالاتر می‌باشد. بر اساس گزارشی که توسط دفترحسابداری عمومی ایالت متحده آمریکا[3] در سال ۲۰۰۴ تهیه شد، قیمت هر واحد دستگاه ثبت مستقیم آرا بین ۵۷۵-۴۵۰۰ دلار بود (Randolph C. Hite, 2004). البته انتظار می‌رود که این قیمت‌ها در چند سال اخیر سیر نزولی داشته‌اند. مجزا از هزینه ماشینها باید هزینه نرم افزار‌های لازم برای این ماشینها را نیز در نظر گرفت که در برخی از مورد بالاتر از قیمت ماشینها می‌باشد. اینجا لازم به ذکر است که اگر چه زیرساخت سیستم رای گیری الکترونیکی در ابتدا هزینه بالایی دارد، در بلند مدت میتواند باعث صرفه جویی در هزینه‌ها شود زیرا استفاده از نیروی انسانی را کاهش میدهد.
سیستم‌های انتخاب از راه دور
سیستم‌های انتخاب از راه دور نیز دارای چالش‌های 1، 2 و 3 سیستم‌های ایستگاهی است. علاوه بر این سیستم‌های انتخاب از راه دور دارای این چالش‌های نیز هستند:
اعمال فشار به رای دهندگان: زمانی که رای گیری در حوزه‌های انتخاباتی برگزار شود، مسئولین حوزه نظارت کامل بر اجرای انتخابات دارند، بنابرین احتمال فشار به رای دهندگان وجود ندارد. اما در سیستم‌های انتخاب از راه دور رای دهندگان ممکن است تحت فشار افراد خاص مجبور به رای شوند.
احراز هویت رای دهنده و تأئید آن: رای گیری الکترونیکی از راه دور، احراز هویت رای دهنده را مشکل می‌سازد؛ چرا که در این شرایط کنترل فیزیکی رای دهندگان قابل اجرا نبوده و در نتیجه این فرایند از دید شهروندان از امنیت کافی برخوردار نیست.
بیان مساله:
سالها است که نوین سازی و تجهیز شیوه های اخذ رای، شمارش آراء و اعلام نتایج به صورت الکترونیکی در کشورهای مختلف دنیا مورد استفاده قرار گرفته است. بر این امر مزایایی از جمله مشارکت حداکثری شهروندان، سرعت و دقت انجام کار، افزایش ضریب امنیتی و در نهایت ارتقاء اعتماد عمومی مترتب می باشد. نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی در راستای بهرمندی از تکنولوژی مفید و کارآمد روز جهان، طرح الحاق یک تبصره به ماده 9 قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی را به منظور برگزاری انتخابات الکترونیکی در انتخابات آتی مجلس شورای اسلامی پیشنهاد کرده اند.
هرچند گفته می شود که استفاده از سیستم انتخابات الکترونیکی، سلامت انتخابات را به صورت حداکثری تضمین می نماید، اما در این زمینه دغدغه هایی وجود دارد که عدم توجه به آنها تضمین سلامت و امنیت انتخابات را به مخاطره می اندازد.
1- به موجب اصل (62) قانون اساسی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی با رای مخفی انتخاب می شوند. بنابراین فرایند رای گیری الکترونیکی باید به نحوی انجام شود که مانع از بر ملا شدن هویت رای دهندگان گردد لذا می بایست از هر عاملی که محرمانه بودن آراء را به خطر می اندازد، جلوگیری شود. همچنین صندوق های رای الکترونیکی باید به گونه ای طراحی شوند که با توجه به تعداد مشخص آراء در آنها، امکان کشف ارتباط بین آراء و رای دهندگان خاص وجود نداشته باشد. همچنین این مخفی و محرمانه بودن آراء می بایست تا پیش از آغاز شمارش آراء نگهداری و حفظ شود.
با توجه به اینکه سامانه رای گیری الکترونیکی زمینه علنی شدن نظرات رای دهندگان را در روز رای گیری و در آتی فراهم می سازد و موجب می شود که دیگر رای مخفی نماند، چه تضمینی برای مخفی ماندن دیدگاه رای دهندگان وجود دارد؟
بنظر پیشنهادی که می توان در راستای مخفی بودن رای ارائه نمود این است که؛ اولا: اطلاعات مربوط به هویت رای دهندگان، در یک مرحله از پیش تعیین شده باید از رای آنها منفک گردد. ثانیاً: لازمه نگهداری آراء در محیط های کنترل شده خارجی این است که آراء با روش های خاص به صورت رمز درآیند.
2- نظارت بر روند انتخابات از طریق هیات نظارت و همچنین نمایندگان نامزدها در روز رای گیری، زمان شمارش آراء و همچنین بازشماری از جمله اقداماتی است که به موجب قانون مقرر گردیده است. حال سوالی که مطرح می گردد، این است که در سیستم انتخابات الکترونیکی، نحوه نظارت به چه نحوی خواهد بود؟ در واقع سوال اصلی این است که جایگاه نظارت ناظران کجاست؟ در سیستم رای گیری الکترونیکی باید امکان نظارت از ابتدا تا انتها برای ناظران وجود داشته باشد وحال اینکه در سیستم مزبور، این امکان و احتمال وجود دارد که میزان تاثیرگذاری ناظران کاهش یافته و به تبع آن اعتماد آنها نیز از این سیستم تنزل یابد.
3- گفته می شود که انتخابات الکترونیکی موجبات افزایش مشارکت رای دهدگان را فراهم می آورد؟ چه بسا عدم آشنایی شهروندان و در دسترس نبودن تجهیزات مرتبط با سامانه الکترونیکی، زمینه کاهش مشارکت رای دهندگان را فراهم سازد.
4- گفته می شود که هزینه های انتخابات الکترونیکی به مراتب از تعرفه های کاغذی پایین تر است و حال اینکه هزینه های آموزش نیروهای اجرایی و ناظران و نیز رای دهندگان و همچنین زیرساخت های نرم افزاری و سخت افزاری لازم برای برگزاری انتخابات الکترونیک، بار مالی سنگینی را برای دولت ایجاد می کند و از این منظر با اصل هفتاد و پنجم قانون اساسی نیز در تعارض می باشد.
5- تنوع تعداد نامزدهای انتخابات در حوزه های انتخابیه متفاوت بوده و از دهها تا بیش از دو سه هزار نامزد در انتخابات حضور می یابند. این امر تاکنون در کلان شهرها و به ویژه در تهران که باید از بین سه هزار نامزد انتخاباتی سی نامزد را انتخاب کرد در تعرفه های کاغذی با دشواری روبرو بوده است که به نظر میرسد با الکترونیکی کردن انتخابات این مشکل مضاعف خواهد شد؛ زیرا عامه مردم از کار با دستگاههای کامپیوتر و همچنین انجام رای دادن به این روش که قرار است در مدت زمان کوتاهی صورت گیرد با دشواری مواجه خواهند شد و چه بسا عامل بازدارنده برای حضور در انتخابات به شمار آید.
6- یکی از مراحل اساسی در روند انتخابات الکترونیکی،"ثبت نام رای دهندگان" پیش از روز انتخابات و رای گیری است.
در گذشته این امر مطرح گردیده است و با مخالفت شورای نگهبان مواجه شده است، لذا این بخش از انتخابات با مشکل مواجه گردیده و در عمل تاثیر تمامی فرآیند انتخابات را تحت الشعاع قرار خواهد داد.
7- انتخابات الکترونیکی در تثبیت و گسترش فرهنگ حمایت از احزاب و نهادینه کردن احزاب در نظام سیاسی می تواند بسیار تاثیر گذار باشد زیرا در این روش باید گزینه های پیش روی رای دهندگان تا حد امکان محدود و با مشخصه ها و دارای نشان یا آرم باشد اما در انتخابات حال حاضر در کشور ما انتخابات فردی و غیر حزبی است لذا باید پیش از این ورود به انتخابات الکترونیکی باید تکلیف هماهنگی بین دو نظام حزبی و نظام انتخاباتی صورت گیرد.
پیشینه قانونی:
- تبصره 7 ماده (9) قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی در سال 1386 وزارت کشور را موظف کرد تا ظرف شش ماه از زمان تصویب این قانون نسبت به نوین‌سازی شیوه‌های أخذ رأی و شمارش آراء به‌منظور دقت، سلامت و نظارت بهتر در أخذ، شمارش و اعلام نتایج و همینطور استاندارد‌سازی صندوقهای أخذ رأی در حدود اعتبارات مصوب و پس از تأیید شورای نگهبان اقدام نماید. اما با گذشت سالها از تصویب آن، اقدام شایسته ای صورت نپذیرفته است.
نتیجه گیری:
از آنجا که الکترونیکی کردن انتخابات در ایران مسبوق به سابقه نیست به نظر اجرایی کردن این مهم نیازمند فراهم آوردن بسترها و تمهیدات لازم می باشد. شایان ذکر است که در صورت نبود تمهیدات لازم زمینه بروز تخلفات و تقلب در روند انتخابات بیش از پیش خواهد شد. لذا استفاده از تمامی مزایای انتخابات الکترونیکی مستلزم به کارگیری معیارهای امنیتی پیشرفته و افزایش اعتماد رای دهندگان و مسئولین انتخابات به این سیستم می باشد، که تنها در صورت فراهم بودن تمامی بسترها و تمهیدات لازم امکان پذیر خواهد بود.
در کشورهای متفاوت دنیا، فناوری اطلاعات و ارتباطات به اشکال مختلف در فرآیند انتخابات استفاده می شود. در برخی کشورها از سیستم انتخاباتیback-end استفاده می شود که مبتنی بر آن، تنها عمل شمارش آراء به صورت الکترونیکی انجام می شود. اما برخی از آنها نیز تمامی مراحل انتخابات، به صورت الکترونیکی برگزار می کنند.
در صورتی که نمایندگان محترم مجلس درصدد الکترونیکی کردن انتخابات باشند، شایسته است الکترونیکی شدن را در تمامی مراحل و روند انتخابات اجرایی نمایند. هرچند این امکان در ابتدای امر با مشکلاتی روبرو است، پیشنهاد می گردد که این روند به صورت آزمایشی در برخی حوزه های انتخابیه مراکز استانها عملیاتی گردیده و با توجه به بازخوردی که از این اقدام آزمایشی گرفته می شود نسبت به تسری این مکانیسم به صورت سراسری اقدام گردد.
نکته ای که در پایان شایان ذکر است، اینکه باید ببینیم تجربه های بین المللی تا چه اندازه موفقیت آمیز بوده است؟ کشورهای باسابقه دموکراتیک از چه ابزار و عواملی بهره برده اند؟ و در نهایت از آنجا که توسعه فناوری های جدید باید با تفکر و تعمق بسیار صورت پذیرد، باید به نحوی با فناوری های موجود سازگار بوده و متناسب با ظرفیت های موجود طراحی و عملیاتی گردد. بدون تردید، استفاده از فناوری‌های نوین برای انتخابات الکترونیکی در صورتی که به درستی انجام شود ممکن است دارای مزایایی همچون: افزایش میزان مشارکت، افزایش صحت و دقت انتخابات و در بلند مدت کاهش هزینه‌ها باشد. اما در عین حال طبیعت الکترونیکی این سیستم‌ها چالش‌ها و ریسک‌هایی را نیز دارد که باید در نظر گرفته شود. از آنجا که لازم است خدشه‌ای به اعتماد رای دهندگان و صحت انتخابات وارد نشود ضروری است که قبل از حرکت کامل به سمت انتخابات الکترونیکی، چالش‌های ذکر شده حل شوند.
منابع و مآخذ
Kardan, A., & Sadeghiani, A. (2011). Is e-government a way to e-democracy? A longitudinal study of the Iranian situation. Government Information Quarterly , 466-473.
Randolph C. Hite. (2004). Electronic Voting Offers Opportunities and Presents Challenges. Washington, D.C.: United States General Accounting Office.
تقویم. (1385). انتخابات الکترونیکی (1). تهران: مرکز پژوهش های مجلس.
